Clusterhoofdpijn

Wat is clusterhoofdpijn?

Clusterhoofdpijn is een aandoening die wordt gekenmerkt door kortdurende intense, stekende pijn aan één kant van het hoofd, meestal rond het oog of de slaap. De pijn kan gepaard gaan met zwelling en roodheid van het oog, evenals een verstopte neus. Behandeling kan bestaan uit medicatie, zuurstoftherapie en echogeleide gepulseerde radiofrequente behandeling de occipitalis zenuw of wortel C2.

Clusterhoofdpijn, ook wel neuralgie van Horton, vernoemd naar de arts die de eerste symptomen beschreef in 1939.[1] Vanwege de intensiteit van de pijn kan clusterhoofdpijn een enorme impact hebben op de kwaliteit van leven van de patiënt. Deze hoofdpijn wordt in de volksmond dan ook wel ‘zelfmoord hoofdpijn’ genoemd, aangezien een kwart tot meer dan de helft van de patiënten zelfmoordpogingen heeft vanwege de ernst van de pijn. [2][3]

Wat zijn de klachten bij clusterhoofdpijn?

– Eenzijdige hevige stekende pijn achter of rondom het oog, met een pijnintensiteit tussen de 7 en 10 (0 geen pijn, 10 meeste pijn ooit).[4][5]
– Aanvalsgewijs met een duur van 15 tot 180 minuten.
– Voorspelbaar patroon: 80% van de patiënten kan de tijd waarop de aanval komt voorspellen, vaak tussen 2 en 3 uur ‘s nachts.[6][7]
– Jaarlijks terugkerend patroon: meestal 1 of 2 perioden per jaar in de lente of herfst. Tweederde van de patiënten ervaart een terugkerende vorm en 30% heeft de chronische variant.[8][9][6]
– Aan één kant optredende lichamelijke reacties, zoals een rood waterig oog, neusverstopping of neusloop, vernauwing van de pupil, hangend ooglid, die meestal verdwijnen als de pijnaanval is verdwenen.
– Algehele lichamelijke reacties, zoals vertraagde hartslag, duizeligheid, coördinatieproblemen, flauwvallen, hoge bloeddruk, zuurbranden.[11]
– Verergering door alcohol (40% tot 80%), nitroglycerine of andere geneesmiddelen, die vaatverwijding veroorzaken.
– Rusteloosheid tijdens een aanval.[12]
– Patiënten bezeren zichzelf soms opzettelijk, zoals met het hoofd tegen de muur slaan, snijden of prikken in de huid met scherpe voorwerpen tijdens aanvallen, om zichzelf van de pijn af te leiden.[12][14]
– Eerste klachten ontstaan vaak tussen 20 en 40 jaar, gemiddeld rond het 30ste jaar.[15]
– Migraineuze klachten (66%), zoals gevoeligheid voor licht en geluid, misselijkheid en braken. [16] Deze klachten kunnen de diagnose clusterhoofdpijn soms onnodig vertragen.[17]

Wat zijn de bijkomende psychische klachten bij clusterhoofdpijn?

– Depressie, angststoornissen en agressief gedrag gaan vaak samen met clusterhoofdpijn en maken de omgang met deze aandoening nog lastiger.[18]
– Hoewel suïcidale gedachten vaak voorkomen (55%) wordt er relatief weinig zelfmoordpogingen ondernomen (2%).[19]
– Vooralsnog onduidelijk of deze psychische klachten het gevolg zijn van te weinig slaap door de frequente vaak nachtelijke aanvallen of dat er sprake is van andere biologische processen, zoals de verandering in neurotransmiters (o.a. serotonine) of ontstekingsfactoren.[20][21]

Triggers van clusterhoofdpijn

CategorieAanvalstrigger
ChemischAlcohol (aanval binnen 1 uur na gebruik), nitroglycerine, erectiemiddelen (sildenafil)
Krachtige geuren (parfum, schoonmaakmiddelen)
OmgevingsfactorenHoogte (vliegen, bergbeklimmen)
Weersveranderingen (temperatuur, luchtdruk)
Verandering slaap/waak ritme (nachtdienst, jetlag, zomer/wintertijd)
Helder licht (zonlicht reflecterend op sneeuw)
FysiologischSlapen (meer in de nacht dan overdag)
Stress of relaxatie
Menstruatie, menopauze, na de geboorte
Lage testosteron concentratie
Triggers zijn alleen aanwezig bij patiënten met periodieke clusterhoofdpijn tijdens een actieve fase. Buiten deze actieve fase hebben deze triggers geen effect.[16]

Waarschuwingsklachten voor een clusterhoofdpijnaanval

Ongeveer 83% van de patiënten ervaart gemiddeld 10 minuten vooraf aan de aanval sensaties zoals jeuk, tranend oog, verstopte neus aan een zijde van het gelaat. Ook gaan deze klachten vaak gepaard met concentratieproblemen en stemmingsveranderingen ongeveer een uur voor de aanval.[23]

Impact van clusterhoofdpijn

Het voorkomen van clusterhoofdpijn in de algemene bevolking is 0.5%.[15] Clusterhoofdpijn aanvallen beginnen meestal rond 30ste jaar (spreiding 2 jaar tot 83 jaar) en de duur is vaak langer dan 15 jaar.[15]
Ongeveer 25% van de patiënten heeft slechts een éénmalige aanval in het leven.[9]

Chronische en periodieke clusterhoofdpijn

Er zijn 2 vormen van clusterhoofdpijn: de periodieke en chronische vorm. Ongeveer 85-90% van de patiënten heeft de periodieke vorm van clusterhoofdpijn.[9] Deze vorm komt 6 maal vaker voor dan de chronische vorm.[28] Bij de periodieke vorm duurt een cluster van aanvallen minder dan 1 jaar, en is er minimaal 1 maand een pijnvrije periode tussen de clusters van hoofdpijn, die om de dag tot 8 maal dag optreden.
10-15% van de patiënten ervaart chronische clusterhoofdpijn, waarbij de cluster van aanvallen niet binnen 1 jaar voorbijgaat.[29] Ook bij de chronische vorm kunnen patiënten om de dag tot 8 maal per dag aanvallen van hoofdpijn ervaren.

Het duurt soms enige tijd voordat de juiste diagnose wordt gesteld. De gemiddelde tijd tot de diagnose clusterhoofdpijn is bijna 3 jaar. [30][17]. Ruim 30% van de patiënten heeft eerst een tandarts of KNO-arts bezocht voordat de diagnose bekend werd.[17]

Risicofactoren

  • Geslacht: mannen hebben 2.5 vaker clusterhoofdpijn dan vrouwen.[33][30]
  • Familie: Clusterhoofdpijn komt vaak binnen families voor.[35] De manier van overerving is echter nog niet opgehelderd.[36]
  • Roken: 85% van de patiënten met clusterhoofdpijn roken. Stoppen met nicotine vermindert de klachten echter niet.
  • Alcohol: clusterhoofdpijn komt vaker voor bij patiënten die te veel alcohol of koffie drinken.[37] Omdat de aanvallen vaak ontstaan na de inname van alcohol, vermijden patiënten vaak automatisch alcohol.[38]

Clusterhoofdpijn is geassocieerd met

  • verhoogd risico op slaapapneu syndroom.[2]
  • verlaagd risico op diabetes mellitus

Oorzaken clusterhoofdpijn

De exacte oorzaak van clusterhoofdpijn is momenteel nog niet duidelijk.
Er zijn drie belangrijke systemen, die onderling elkaar beïnvloeden.[40]
Het moduleren van deze systemen hebben een gunstige invloed op de clusterhoofdpijn klachten.[16]

  1. Trigeminovasculaire systeem
  2. Parasympatische systeem
  3. Hypothalamus
Lees hier meer aanvullende medische informatie over deze systemen

Trigeminovasculair systeem

Een belangrijk pijnverwerkingssysteem voor hoofdpijn wordt het trigeminovasculair systeem genoemd. Verschillende zenuwen komen samen in een kern net onder de hersenstam, in de nucleus trigeminus spinalis, welke de basis vormt van dit systeem. De naam van dit systeem is te danken aan de trigeminus zenuw, ook wel drielingzenuw genaamd. De trigeminus zenuw vervoert gevoel vanuit het aangezicht naar de nucleus trigeminus spinalis. De eerste tak van de trigeminus zenuw (ook wel de nervus ophtalmicus genoemd), ontvangt gevoelsinformatie van het voorhoofd en rond het oog. Ook heeft deze zenuw verbindingen met de hersenvliezen en de zenuwen rondom de bloedvaten die naar de hersenen toe gaan. De andere 2 takken van de nervus trigeminus, ontvangen informatie van de huid naast de neus (tak 2, nervus maxillaris), en van de onderkaak (tak 3, nervus mentalis).

Ook krijgt de nucleus trigeminus spinalis informatie van de eerste 3 nekzenuwen (C1-C3), die o.a. informatie van de huid van het achterhoofd en nek ontvangen. De combinatie van de trigeminus zenuw en de eerste 3 takken van de nekzenuwen wordt het trigeminocervicaal complex genoemd. Wanneer de nucleus trigeminus spinalis geprikkeld wordt door 1 of meer van de bovengenoemde zenuwen, kunnen andere gebieden die met deze kern verbonden zijn meedoen in de pijnbeleving.

Dit verklaart waarom patiënten met hoofdpijn ook vaak nekpijn kunnen ervaren en omgekeerd. Bij clusterhoofdpijn, maar ook migraine is dit systeem overprikkeld.[42]

De locatie van de clusterhoofdpijn is meestal rondom het oog en voorhoofd, het gebied waar vanuit de eerste tak van de trigeminuszenuw informatie ontvangt. Maar het hele hoofd-nek gebied kan de pijn worden waargenomen. [43]

Een deel van de patiënten heeft ook rondom het jukbeen, verbonden met tak 2 van de trigeminus. Dit kan in bijna 20% van de patiënten leiden tot onnodige tandheelkundige ingrepen.[30]

Injecties van de nervus occipitalis kunnen via beïnvloeding van het trigeminocervicale complex de clusterhoofdpijnklachten verminderen.[45]

Opvallend genoeg kunnen klachten nog steeds blijven bestaan als de trigeminus zelf volledig is doorgesneden.[46] Dit maakt dat we nog steeds niet volledig begrijpen in hoeverre deze nucleus trigeminus spinalis kern een rol speelt in het ontstaan van de klachten.

Wanneer het trigeminovasculair systeem geprikkeld wordt, storten de zenuwen ontstekingsstimulerende moleculen, zoals calcitonin gene related peptide (CGRP) in hun omgeving. Dit prikkelt de gevoelszenuwen, en zo ontstaat pijn. Het CGRP is dus ook verhoogd tijdens een clusterhoofdpijnaanval. Het injecteren van CGRP kan een clusterhoofdpijnaanval uitlokken.[47][48]. Recent worden CGRP-remmers toegepast om de clusterhoofdpijnklachten te verminderen of te voorkomen.[49]

Parasympatisch systeem

De nervus trigeminus is verbonden met het parasympatische zenuwstelsel via de nucleus salivatorius superior. Zenuwvezels uit deze kern gaan via het ganglion sphenopalatinum naar het gelaat en zijn verantwoordelijk voor gewaarwording van pijn en autonome symptomen, zoals rode of tranende ogen, verstopte neus of snotneus, die worden veroorzaakt door vaarverwijding via o.a. CGRP.[50][51][52][53]

Activatie van de nervus trigeminus zou hierdoor ook activatie van het ganglion sphenopalatinum kunnen geven met de kenmerkende autonome symptomen tot gevolg.

Diverse behandelingen, die invloed hebben op het ganglion sphenopalatinum kunnen de clusterhoofdpijn aanvallen verminderen en voorkomen. De behandelingen zijn o.a. 100% zuurstof via een masker,[54] radiofrequente behandeling,[55] en neuromodulatie van het sphenopalatinum.[56][57][58]

Activatie van de hypothalamus

Clusterhoofdpijn vertoont vaak een slaap/waak ritme, waarbij aanvallen een nachtelijk of seizoenspatroon volgen.[12] De hypothalamus speelt een belangrijke rol in het slaap/waak ritme en heeft dan ook een prominente rol in het ontstaan van clusterhoofdpijn.[60] Zo weten we dat elektrische stimulatie van hypothalamus een aanval kan volledig stoppen.[61] Het slaap/waak ritme wordt gereguleerd via de hypothalamus via de productie en afgifte van melatonine in de hypofyse.[62]

De afgifte van melatonine wordt onderdrukt door blootstelling aan licht,[63] en bereikt zijn piek tijdens de nacht. Deze piek is aanzienlijk minder in patiënten met clusterhoofdpijn. [64] Melatonine zou op 2 manieren het ontstaan van clusterhoofdpijn kunnen verminderen. Ten eerste door de nachtelijke piek van melatonine te herstellen en ten tweede ook door de slaapkwaliteit te verbeteren. Ondanks de mogelijke rol van melatonine in de oorzaak van clusterhoofdpijn zijn de resultaten van de behandeling met melatonine tot op heden wisselend.[65][66]

Welke andere diagnoses zijn mogelijk?

Andere typen hoofdpijn kunnen lijken op clusterhoofdpijn zoals paroxismale hemicrania, hemicrania acuta, en SUNA/SUNCT.

Lees hier meer over differentiaal diagnose
ClusterhoofdpijnParoxismale hemicraniaHemicrania acutaSUNA/ SUNCT
Ratio V/M1 : 41 : 12 : 11 : 1.5
Soort pijnStekend, borendStekend, borendZeurend, scherpScherp, stekend
Ernst pijnZeer ernstigVariabelZeer ernstigZeer ernstig
Plaats pijn(rondom) oog
zijkant hoofd
(rondom) oog
zijkant hoofd
(rondom) oog
zijkant hoofd
Trigeminus gebied
AanvalsfrequentieOm de dag tot 8x/dag1-40x/dag
Meestal > 5x/dag
ConstantMeer 1x/dag (1-200)
Duur aanval15 – 180 min2-30 min Constant1-600 sec
Autonome kenmerkenJaJaJaJa
RusteloosheidJaNeeNeeNee
Migraine kenmerkenJaJaJaZeldzaam
Alcohol triggerJaSomsJaNee
Huid triggerNeeNeeNeeJa
Verbetering met indometacineNeeJaJaNee
Acute behandelingTriptanen
Zuurstof
geengeengeen
Preventieve behandelingVerapamil
Lithium
Topiramaat
Melatonine
IndometacineIndometacineLamotrigine
Carbamazepine
Oxcarbazepine
Topiramaat
SUNCT: Short lasting unilateral neuralgiform headache attacks with conjunctival injection and tearing
SUNA: Short lasting unilateral neuralgiform headache attacks with cranial autonomic symptoms

Andere mogelijke aandoeningen

  • Trigemimus neuralgie
  • Migraine
  • Glaucoom
  • Tolosa-Hunt syndroom
  • Arteritis temporalis
  • Tand/kies problemen
  • Tumoren: nasofaryngeale tumor, sphenoid meningeoom, hypofyse (prolactinomen)
  • Vasculair: dissectie carotis / vertebralis slagader, aneurysma, arterioveneuze malformaties

Red Flags

Wees gealarmeerd waneer de volgende klachten aanwezig zijn.[11]

  • Chronische aanhoudende hoofdpijn of
  • Geen respons of standaardbehandeling
  • Abnormaal hersenzenuw onderzoek (met uitzondering van verkleinde pupil, en hangend ooglid)

Referentielijst

[1] Fanciullacci M | When cluster headache was called histaminic cephalalgia (Horton's headache) | The journal of headache and pain | 2006 Sep;7(4):231-4. | 9 Sep 2006

[2] Rozen TD, Fishman RS | Cluster headache in the United States of America: demographics, clinical characteristics, triggers, suicidality, and personal burden | Headache | 2012 Jan;52(1):99-113. | 1 Jan 2012

[3] Louter MA, Wilbrink LA, Haan J, van Zwet EW, van Oosterhout WP, Zitman FG, Ferrari MD, Terwindt GM | Cluster headache and depression | Neurology | 2016 Nov 1;87(18):1899-1906. | 11 Nov 2016

[4] Burish MJ, Pearson SM, Shapiro RE, Zhang W, Schor LI | Cluster headache is one of the most intensely painful human conditions: Results from the International Cluster Headache Questionnaire | Headache | 2021 Jan;61(1):117-124. | 1 Jan 2021

[5] Snoer A, Lund N, Beske R, Hagedorn A, Jensen RH, Barloese M | Cluster headache beyond the pain phase: A prospective study of 500 attacks | Neurology | 2018 Aug 28;91(9):e822-e831. | 8 Aug 2018

[6] Orsini JC, Himmi T, Wiser AK, Perrin J | Local versus indirect action of glucose on the lateral hypothalamic neurons sensitive to glycemic level | Brain research bulletin | 1990 Jul;25(1):49-53. | 7 Jul 1990

[7] Barloese M, Lund N, Petersen A, Rasmussen M, Jennum P, Jensen R | Sleep and chronobiology in cluster headache | Cephalalgia : an international journal of headache | 2015 Oct;35(11):969-78. | 10 Oct 2015

[8] Bahra A, May A, Goadsby PJ | Cluster headache: a prospective clinical study with diagnostic implications | Neurology | 2002 Feb 12;58(3):354-61. | 2 Feb 2002

[9] The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (beta version) | Cephalalgia : an international journal of headache | 2013 Jul;33(9):629-808. | 7 Jul 2013

[10] Orsini JC, Himmi T, Wiser AK, Perrin J | Local versus indirect action of glucose on the lateral hypothalamic neurons sensitive to glycemic level | Brain research bulletin | 1990 Jul;25(1):49-53. | 7 Jul 1990

[11] Balasubramaniam R, Klasser GD | Trigeminal autonomic cephalalgias. Part 1: cluster headache | Oral surgery, oral medicine, oral pathology, oral radiology, and endodontics | 2007 Sep;104(3):345-58. | 9 Sep 2007

[12] Schindler EAD, Cooper V, Quine DB, Fenton BT, Wright DA, Weil MJ, Sico JJ | "You will eat shoe polish if you think it would help"-Familiar and lesser-known themes identified from mixed-methods analysis of a cluster headache survey | Headache | 2021 Feb;61(2):318-328. | 2 Feb 2021

[13] Schindler EAD, Cooper V, Quine DB, Fenton BT, Wright DA, Weil MJ, Sico JJ | "You will eat shoe polish if you think it would help"-Familiar and lesser-known themes identified from mixed-methods analysis of a cluster headache survey | Headache | 2021 Feb;61(2):318-328. | 2 Feb 2021

[14] Torelli P, Manzoni GC | Behavior during cluster headache | Current pain and headache reports | 2005 Apr;9(2):113-9. | 4 Apr 2005

[15] Russell MB | Epidemiology and genetics of cluster headache | The Lancet. Neurology | 2004 May;3(5):279-83. | 5 May 2004

[16] Schindler EAD, Burish MJ | Recent advances in the diagnosis and management of cluster headache | BMJ (Clinical research ed.) | 2022 Mar 16;376:e059577. | 3 Mar 2022

[17] van Vliet JA, Eekers PJ, Haan J, Ferrari MD, | Features involved in the diagnostic delay of cluster headache | Journal of neurology, neurosurgery, and psychiatry | 2003 Aug;74(8):1123-5. | 8 Aug 2003

[18] Huggins GR, Rijhsinghani-Bhatia A | Obstetrics and gynecology | JAMA | 1990 May 16;263(19):2663-5. | 5 May 1990

[19] Headache Classification Committee of the International Headache Society (IHS) The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition | Cephalalgia : an international journal of headache | 2018 Jan;38(1):1-211. | 1 Jan 2018

[20] Lambru G, Matharu M | Serotonergic agents in the management of cluster headache | Current pain and headache reports | 2011 Apr;15(2):108-17. | 4 Apr 2011

[21] Empl M, Förderreuther S, Schwarz M, Müller N, Straube A | Soluble interleukin-2 receptors increase during the active periods in cluster headache | Headache | 2003 Jan;43(1):63-8. | 1 Jan 2003

[22] Schindler EAD, Burish MJ | Recent advances in the diagnosis and management of cluster headache | BMJ (Clinical research ed.) | 2022 Mar 16;376:e059577. | 3 Mar 2022

[23] Snoer A, Lund N, Beske R, Jensen R, Barloese M | Pre-attack signs and symptoms in cluster headache: Characteristics and time profile | Cephalalgia : an international journal of headache | 2018 May;38(6):1128-1137. | 5 May 2018

[24] Russell MB | Epidemiology and genetics of cluster headache | The Lancet. Neurology | 2004 May;3(5):279-83. | 5 May 2004

[25] Russell MB | Epidemiology and genetics of cluster headache | The Lancet. Neurology | 2004 May;3(5):279-83. | 5 May 2004

[26] The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (beta version) | Cephalalgia : an international journal of headache | 2013 Jul;33(9):629-808. | 7 Jul 2013

[27] The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (beta version) | Cephalalgia : an international journal of headache | 2013 Jul;33(9):629-808. | 7 Jul 2013

[28] Fischera M, Marziniak M, Gralow I, Evers S | The incidence and prevalence of cluster headache: a meta-analysis of population-based studies | Cephalalgia : an international journal of headache | 2008 Jun;28(6):614-8. | 6 Jun 2008

[29] May A | Diagnosis and clinical features of trigemino-autonomic headaches | Headache | 2013 Oct;53(9):1470-8. | 10 Oct 2013

[30] Bahra A, Goadsby PJ | Diagnostic delays and mis-management in cluster headache | Acta neurologica Scandinavica | 2004 Mar;109(3):175-9. | 3 Mar 2004

[31] van Vliet JA, Eekers PJ, Haan J, Ferrari MD, | Features involved in the diagnostic delay of cluster headache | Journal of neurology, neurosurgery, and psychiatry | 2003 Aug;74(8):1123-5. | 8 Aug 2003

[32] van Vliet JA, Eekers PJ, Haan J, Ferrari MD, | Features involved in the diagnostic delay of cluster headache | Journal of neurology, neurosurgery, and psychiatry | 2003 Aug;74(8):1123-5. | 8 Aug 2003

[33] Manzoni GC | Gender ratio of cluster headache over the years: a possible role of changes in lifestyle | Cephalalgia : an international journal of headache | 1998 Apr;18(3):138-42. | 4 Apr 1998

[34] Bahra A, Goadsby PJ | Diagnostic delays and mis-management in cluster headache | Acta neurologica Scandinavica | 2004 Mar;109(3):175-9. | 3 Mar 2004

[35] Leone M, Russell MB, Rigamonti A, Attanasio A, Grazzi L, D', Amico D, Usai S, Bussone G | Increased familial risk of cluster headache | Neurology | 2001 May 8;56(9):1233-6. | 5 May 2001

[36] Hoffmann J, May A | Diagnosis, pathophysiology, and management of cluster headache | The Lancet. Neurology | 2018 Jan;17(1):75-83. | 1 Jan 2018

[37] Manzoni GC | Cluster headache and lifestyle: remarks on a population of 374 male patients | Cephalalgia : an international journal of headache | 1999 Mar;19(2):88-94. | 3 Mar 1999

[38] Jensen RM, Lyngberg A, Jensen RH | Burden of cluster headache | Cephalalgia : an international journal of headache | 2007 Jun;27(6):535-41. | 6 Jun 2007

[39] Rozen TD, Fishman RS | Cluster headache in the United States of America: demographics, clinical characteristics, triggers, suicidality, and personal burden | Headache | 2012 Jan;52(1):99-113. | 1 Jan 2012

[40] Adedoyin MA | Forcefeeding practices and otitis media in Ilorin, Nigeria | East African medical journal | 1989 Jan;66(1):31-4. | 1 Jan 1989

[41] Schindler EAD, Burish MJ | Recent advances in the diagnosis and management of cluster headache | BMJ (Clinical research ed.) | 2022 Mar 16;376:e059577. | 3 Mar 2022

[42] Ferraro S, Nigri A, Demichelis G, Pinardi C, Chiapparini L, Giani L, Proietti Cecchini A, Leone M | Understanding Cluster Headache Using Magnetic Resonance Imaging | Frontiers in neurology | 2020 Jun 30;11:535. | 6 Jun 2020

[43] Cademartiri C, Torelli P, Cologno D, Manzoni GC | Upper and lower cluster headache: clinical and pathogenetic observations in 608 patients | Headache | 2002 Jul-Aug;42(7):630-7. | 1 Jan 1970

[44] Bahra A, Goadsby PJ | Diagnostic delays and mis-management in cluster headache | Acta neurologica Scandinavica | 2004 Mar;109(3):175-9. | 3 Mar 2004

[45] Leroux E, Valade D, Taifas I, Vicaut E, Chagnon M, Roos C, Ducros A | Suboccipital steroid injections for transitional treatment of patients with more than two cluster headache attacks per day: a randomised, double-blind, placebo-controlled trial | The Lancet. Neurology | 2011 Oct;10(10):891-7. | 10 Oct 2011

[46] Matharu MS, Goadsby PJ | Persistence of attacks of cluster headache after trigeminal nerve root section | Brain : a journal of neurology | 2002 May;125(Pt 5):976-84. | 5 May 2002

[47] Storer RJ, Akerman S, Goadsby PJ | Calcitonin gene-related peptide (CGRP) modulates nociceptive trigeminovascular transmission in the cat | British journal of pharmacology | 2004 Aug;142(7):1171-81. | 8 Aug 2004

[48] Goadsby PJ, Edvinsson L | Human in vivo evidence for trigeminovascular activation in cluster headache. Neuropeptide changes and effects of acute attacks therapies | Brain : a journal of neurology | 1994 Jun;117 ( Pt 3):427-34. | 6 Jun 1994

[49] Khan S, Olesen A, Ashina M | CGRP, a target for preventive therapy in migraine and cluster headache: Systematic review of clinical data | Cephalalgia : an international journal of headache | 2019 Mar;39(3):374-389. | 3 Mar 2019

[50] Goadsby PJ, Holland PR, Martins-Oliveira M, Hoffmann J, Schankin C, Akerman S | Pathophysiology of Migraine: A Disorder of Sensory Processing | Physiological reviews | 2017 Apr;97(2):553-622. | 4 Apr 2017

[51] Goadsby PJ | Autonomic nervous system control of the cerebral circulation | Handbook of clinical neurology | 2013;117:193-201. | 6 Jun 2023

[52] May A, Goadsby PJ | The trigeminovascular system in humans: pathophysiologic implications for primary headache syndromes of the neural influences on the cerebral circulation | Journal of cerebral blood flow and metabolism : official journal of the International Society of Cerebral Blood Flow and Metabolism | 1999 Feb;19(2):115-27. | 2 Feb 1999

[53] Goadsby PJ, Edvinsson L, Ekman R | Release of vasoactive peptides in the extracerebral circulation of humans and the cat during activation of the trigeminovascular system | Annals of neurology | 1988 Feb;23(2):193-6. | 2 Feb 1988

[54] Akerman S, Holland PR, Lasalandra MP, Goadsby PJ | Oxygen inhibits neuronal activation in the trigeminocervical complex after stimulation of trigeminal autonomic reflex, but not during direct dural activation of trigeminal afferents | Headache | 2009 Sep;49(8):1131-43. | 9 Sep 2009

[55] Sanders M, Zuurmond WW | Efficacy of sphenopalatine ganglion blockade in 66 patients suffering from cluster headache: a 12- to 70-month follow-up evaluation | Journal of neurosurgery | 1997 Dec;87(6):876-80. | 12 Dec 1997

[56] Goadsby PJ, Sahai-Srivastava S, Kezirian EJ, Calhoun AH, Matthews DC, McAllister PJ, Costantino PD, Friedman DI, Zuniga JR, Mechtler LL, Popat SR, Rezai AR, Dodick DW | Safety and efficacy of sphenopalatine ganglion stimulation for chronic cluster headache: a double-blind, randomised controlled trial | The Lancet. Neurology | 2019 Dec;18(12):1081-1090. | 12 Dec 2019

[57] Schoenen J, Jensen RH, Lantéri-Minet M, Láinez MJ, Gaul C, Goodman AM, Caparso A, May A | Stimulation of the sphenopalatine ganglion (SPG) for cluster headache treatment. Pathway CH-1: a randomized, sham-controlled study | Cephalalgia : an international journal of headache | 2013 Jul;33(10):816-30. | 7 Jul 2013

[58] Barloese MC, Jürgens TP, May A, Lainez JM, Schoenen J, Gaul C, Goodman AM, Caparso A, Jensen RH | Cluster headache attack remission with sphenopalatine ganglion stimulation: experiences in chronic cluster headache patients through 24 months | The journal of headache and pain | 2016 Dec;17(1):67. | 12 Dec 2016

[59] Schindler EAD, Cooper V, Quine DB, Fenton BT, Wright DA, Weil MJ, Sico JJ | "You will eat shoe polish if you think it would help"-Familiar and lesser-known themes identified from mixed-methods analysis of a cluster headache survey | Headache | 2021 Feb;61(2):318-328. | 2 Feb 2021

[60] May A, Bahra A, Büchel C, Frackowiak RS, Goadsby PJ | Hypothalamic activation in cluster headache attacks | Lancet (London, England) | 1998 Jul 25;352(9124):275-8. | 7 Jul 1998

[61] Leone M, Franzini A, Broggi G, May A, Bussone G | Long-term follow-up of bilateral hypothalamic stimulation for intractable cluster headache | Brain : a journal of neurology | 2004 Oct;127(Pt 10):2259-64. | 10 Oct 2004

[62] Penev PD, Zee PC | Melatonin: a clinical perspective | Annals of neurology | 1997 Oct;42(4):545-53. | 10 Oct 1997

[63] Knobbe T, Meier P, Wenar C, Cordero L | Psychological development of children who received intrauterine transfusions | American journal of obstetrics and gynecology | 1979 Apr 15;133(8):877-9. | 4 Apr 1979

[64] Bruera O, Sances G, Leston J, Levin G, Cristina S, Medina C, Barontini M, Nappi G, Figuerola MA | Plasma melatonin pattern in chronic and episodic headaches: evaluation during sleep and waking | Functional neurology | 2008 Apr-Jun;23(2):77-81. | 1 Jan 1970

[65] Alstadhaug KB, Odeh F, Salvesen R, Bekkelund SI | Prophylaxis of migraine with melatonin: a randomized controlled trial | Neurology | 2010 Oct 26;75(17):1527-32. | 10 Oct 2010

[66] Leone M, D', Amico D, Moschiano F, Fraschini F, Bussone G | Melatonin versus placebo in the prophylaxis of cluster headache: a double-blind pilot study with parallel groups | Cephalalgia : an international journal of headache | 1996 Nov;16(7):494-6. | 11 Nov 1996

[67] Balasubramaniam R, Klasser GD | Trigeminal autonomic cephalalgias. Part 1: cluster headache | Oral surgery, oral medicine, oral pathology, oral radiology, and endodontics | 2007 Sep;104(3):345-58. | 9 Sep 2007

Heeft u last van deze aandoening?

Neem dan contact met ons op om te zien wat wij voor u kunnen betekenen.

Contact
Ik accepteer de privacyverklaring